Voor wie daar voldoende aan heeft, de korte versie.
Is
’Wals met Bashir’ een goed stripverhaal? – Jazeker, niet alleen brengt het een pakkende persoonlijke versie van een zwarte bladzijde in de geschiedenis (de vergelijking met
'Maus', door Arnon Grünberg op de kaft geformuleerd, is naar mijn bescheiden mening evenwel misplaatst), het biedt vooral een knap inzicht in hoe het menselijk brein omgaat met vreselijke herinneringen.
Is het boek beter dan de film? – Nee, als u voor de keuze staat, ga dan voor de film.
En dan nu, voor diegenen met meer uithoudingsvermogen een langere versie. U weze bij voorbaat gewaarschuwd dat ondergetekende geen idee heeft waar het schip zal stranden.
Zij die over de recensiedeadlines hier waken, weten dat ik ruim te lang met deze recensie geworsteld heb (waarvoor excuses), dat heeft deels te maken met het thema. Om redenen waar ik voorlopig niet al te zeer over ga uitweiden, ligt Libanon me erg nauw aan het hart, en evenzo trek ik me het pijnlijke lot van het Palestijnse volk meer aan dan de gemiddelde laaglander vermoedelijk doet. Een strip die het bloedbad aangericht in het Palestijnse vluchtelingenkamp van Shatila in Beirut vertelt vanuit het standpunt van de Israëlische soldaat, wekte bij mij dan ook een meer dan gewone belangstelling.
Laat ons beginnen met een bescheiden streepje geschiedenis: een korte introductie in zowel het Palestijns-Israëlische conflict als in wat Libanon is, omdat dat volgens mij noodzakelijk is om
’Wals met Bashir’ (of toch in elk geval mijn mening erover) enigszins correct te plaatsen. Ik poog het zo bondig te maken als mogelijk zonder ongeoorloofde simplificaties, maar u was gewaarschuwd dat een zekere langdradigheid kon optreden.
Dat Israël in de nasleep van Wereldoorlog II opgericht werd, is algemeen geweten. De Verenigde Naties stelden in 1947 een verdelingsplan op, dat (wars van de demografische realiteit en grondbezit) ongeveer 60% van wat we nu kennen als Israël voorbestemde voor de Joodse staat. De Palestijnen, die zich zwaar tekort gedaan voelden, weigerden dit voorstel te aanvaarden, zodat Israël uiteindelijk in mei 1948 eenzijdig de onafhankelijkheid uitriep, waarna een aantal buurlanden de nieuwe staat de oorlog verklaarden. Voor en tijdens deze oorlog werden ongeveer 700 000 Palestijnen uit hun dorpen en steden verjaagd. Een deel van hen vluchtte naar Libanon, waar het merendeel uiteindelijk in vluchtelingenkampen terechtkwam, die vandaag, zestig jaar later, nog steeds bestaan. Een van die kampen is Shatila in Beiroet.
De jonge staat Libanon, dat het zo al moeilijk genoeg had om een evenwicht te vinden tussen de verschillende religieuze strekkingen die het land rijk is, had het moeilijk om zich een houding te geven jegens de Palestijnse inwijkelingen. Hun door de VN onderschreven recht op terugkeer werd door Israël niet ingewilligd, en dus groeide de Palestijnse aanwezigheid in Libanon en ook de extra druk die zij uitoefenden op het politieke systeem. In 1975 was de sfeer in Libanon tussen de verschillende bevolkingsgroepen en de bijhorende milities zodanig grimmig geworden dat het land in een staat van burgeroorlog kwam. Verschillende vluchtelingenkampen (de uitvalsbasis voor bepaalde Palestijnse milities) werden in de loop van de 15 jaar durende oorlog door andere milities aangevallen.
Ook de buitenlandse mogendheden lieten zich niet ongemoeid, hetzij achter de schermen, hetzij actief. In 1982 viel Israël Libanon binnen, onder meer met de bedoeling er een christelijk (en dus Israël-vriendelijk) regime aan de macht te helpen.
‘Wals met Bashir’ vertelt vanuit het standpunt van die Israëlische soldaten, wat er gebeurde toen milities van phalangistische christenen een bloedbad aanrichtten in het vluchtelingenkamp van Shatila.
Tot zover het historische intermezzo. Ik heb niet de gewoonte om in recensies het verhaal lang en breed uit te leggen, maar vergis u niet, dat doe ik hier ook niet. Wat ik zonet uit de doeken heb gedaan, gaat namelijk vooraf aan het verhaal zoals het in de strip wordt vertelt, en is volgens mij onontbeerlijk om het ten volle te begrijpen, maar verder dan een paar zijdelingse zinnetjes komt de historische duiding helaas niet. Erger nog, door enkel melding te maken van het Israëlische leger, ‘de Palestijnen’ en de christelijk-phalangistische milities van Bashir Gemayel als enige protagonisten, maakt
‘Wals met Bashir’ een begrijpelijke, maar in zekere zin ook gevaarlijke simplificatie. Opdat lezers geen verkeerde conclusies zouden trekken over de verantwoordelijken van het bloedbad, was minstens een inleiding wenselijk geweest.
Want daar gaat het uiteindelijk om in Wals met Bashir: verantwoordelijkheid. Niet zozeer over die van (de leiding van) het Israëlische leger, dat in meer of mindere mate deelnam aan, dan wel logistieke bijstand verleende voor de slachtpartij.
Bestond hun enige fout erin niet in te grijpen of ondersteunden ze actief van buitenaf? Werd enkel met lichtkogels geschoten, of nam het Israëlisch leger het kamp tactisch onder vuur voor en tijdens de moordpartijen? Sommige bronnen spreken zelfs van een actieve rol van het Israëlische leger tijdens de slachting in het kamp. Het lijkt in elk geval bewezen dat toenmalig minister van defensie Ariël Sharon zeer bewust de andere kant heeft opgekeken, tijdens èn voorafgaand aan de raid op Sabra en Shatila, die hij moet hebben zien aankomen. Sharon (die later nog premier zou worden) werd niet uit het ambt ontheven, maar mocht zijn termijn uitdoen als minister zonder portefeuille. Volledige opheldering over de rol van Israël zullen we nooit krijgen, omdat in heel deze context telkens weer blijkt dat de geschiedschrijving al te zeer verschilt naargelang vanuit welk kamp ze komt.
Maar, hoewel de strip ook daarover doet nadenken, gaat het dus niet zozeer over die kwestie, wel over de eeuwige vraag van de verantwoordelijkheid van een individuele soldaat in een leger, een onooglijk klein radertje is in een gigantisch grote oorlogsmachine, die bijgevolg ook geen zicht heeft op het geheel van die machine.
’Wals met Bashir’ is een erg krachtig stripverhaal omdat het toont hoe het menselijk brein achteraf kan worstelen met zulke gebeurtenissen, soms selectief herinnert en bepaalde episodes zelfs volledig kan verdringen.
In die zin heeft het dan ook weinig zin de oprechtheid van deze strip te gaan bekritiseren, laat staan de historische correctheid. Maar neem deze versie van de gebeurtenissen als lezer dan ook niet aan als de volledige waarheid, zie het eerder als een interessante insteek in zowel de Israëlisch-Palestijnse kwestie als in de complexe geschiedenis van Libanon, twee onderbelichte (of eenzijdig belichte) items in onze media, of zie het, voor wie al ingelezen is in de materie, als een boeiende aanvulling.
Laat ons het tot slot toch ook nog even over de vorm hebben.
’Waltz with Bashir’ kwam in 2008 uit als film en werd als dusdanig erg goed ontvangen bij critici en jury’s. Het feit dat de animatie erg sober was, maakte dat het plan voor een verstripping al snel op tafel kwam.
Maar net die erg bescheiden animatie maakt dat de adaptatie minder vanzelfsprekend is dan gedacht: zonder de minimale, maar noodzakelijke beweging van de figuren en zonder soundtrack, wordt het bij sommige scènes soms wel erg moeilijk om te begrijpen wat er gaande is. Het bevreemdende, gelaagde effect van de tekeningen in de film, blijkt wel goed te werken op papier.
Achterin het boek doet David Polonsky het relaas van de omzetting, die al bij al zeker als geslaagd mag bestempeld worden, maar niettemin is ditmaal de film beter dan het boek.
Concluderend: zie boven. Met nogmaals excuses voor langdradigheid en laattijdigheid.
